Higienizacja jamy ustnej

Nieleczona płytka bakteryjna prowadzi do destrukcji tkanki przyzębia i utraty zębów, a schorzenia periodontologiczne wiążą się z przewlekłym stanem zapalnym wpływającym na cały organizm [1, 3]. Odpowiednia higiena jamy ustnej jest więc nie tylko elementem profilaktyki stomatologicznej, ale także czynnikiem istotnym dla zdrowia ogólnego pacjenta.

Dobry stan jamy ustnej ma udowodniony wpływ na zdrowie całego organizmu. Systematyczny przegląd badań wskazuje, że regularne szczotkowanie zębów i stosowanie nici dentystycznych są związane ze zmniejszeniem ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych i cukrzycy typu 2. Wykazano m.in. istotne obniżenie ryzyka wystąpienia nadciśnienia tętniczego i cukrzycy (HR 0,54; p < 0,001) u osób dbających o jamę ustną oraz redukcję śmiertelności u pacjentów z chorobą wieńcową (HR 0,25; p = 0,03) [3]. Natomiast brak higieny w połączeniu z infekcją periodontologiczną sprzyja nasileniu ogólnoustrojowych stanów zapalnych, co może przyczyniać się do zaostrzenia przewlekłych chorób, takich jak miażdżyca czy cukrzyca. Podkreśla się, że proste nawyki higieniczne mogą znacząco zmniejszać ryzyko chorób sercowo- -naczyniowych czy metabolicznych [3]. Dodatkowo choroby jamy ustnej wpływają na jakość życia – ból, dyskomfort czy nieświeży oddech obniżają komfort funkcjonowania i mogą prowadzić do ograniczeń dietetycznych lub problemów psychospołecznych.

Domowe metody higieny jamy ustnej

Szczotkowanie zębów Podstawową metodą usuwania płytki nazębnej jest szczotkowanie zębów. Zalecane jest mycie zębów co najmniej dwa razy dziennie po 2 minuty, ruchami wymiatającymi od linii dziąsłowo-zębowej ku koronie zęba, z użyciem miękkiej szczoteczki oraz pasty z fluorem. Udowodniono, że regularne szczotkowanie istotnie obniża ryzyko rozwoju choroby przyzębia – przeglądy systematyczne wskazują, że osoba o kiepskiej higienie jamy ustnej ma nawet o 2–5 razy wyższe ryzyko wystąpienia zapalenia przyzębia niż osoba o dobrej higienie [2].

Cochrane review z 2014 roku wykazał, że szczoteczki elektryczne obrotowo-oscylacyjne redukują płytkę nazębną i zapalenie dziąseł bardziej efektywnie niż manualne, zarówno w krótkiej, jak i długiej perspektywie [4]. Inne rodzaje napędu (soniczny lub ultradźwiękowy) wydają się mniej skuteczne niż szczoteczki obrotowo-oscylacyjne [4]. W praktyce oznacza to, że dla pacjentów mających trudności (wynikające z zaburzeń koordynacji ruchowej) z dokładnym oczyszczaniem zaleca się szczoteczki elektryczne. Bez względu na rodzaj szczoteczki kluczowe jest nauczenie pacjenta prawidłowej techniki – instrukcja szczotkowania, przy użyciu lusterka lub modeli edukacyjnych, znacząco poprawia skuteczność czyszczenia [5, 6]. Badania porównujące różne techniki szczotkowania (Bassa, Stillmana, Fonesa itp.) wskazują, że wszystkie mogą zmniejszyć płytkę nazębną, ale różnice między nimi są niewielkie. Jedno z badań randomizowanych wykazało, że zmodyfikowana metoda Bassa usuwa istotnie więcej płytki przyszyjkowej niż technika wertykalna (Rolling) po 4 tygodniach nauki, choć ogólnie efektywność wszystkich technik była zbliżona [5]. Zatem najważniejsza jest dokładność i systematyczność szczotkowania – lepsze efekty przynosi staranne mycie dwukrotnie dziennie niż sama metoda.

Metoda Bassa (modified Bass technique) polega na ustawieniu szczoteczki pod kątem około 45 stopni do powierzchni zęba, tak aby końce włosia znalazły się częściowo w bruździe dziąsłowej i na granicy dziąsła z zębem. Następnie wykonuje się delikatne, krótkie wibrujące ruchy poziome, które mają na celu „wymiecenie” płytki bakteryjnej z rowka dziąsłowego oraz powierzchni przyszyjkowej zęba.

Modyfikacja tej metody (modified Bass) wprowadza dodatkowo ruch wymiatający ku górze lub ku dołowi (zależnie od łuku zębowego), aby lepiej oczyścić powierzchnie zębów i zmniejszyć ryzyko urazu dziąseł.

Wybór szczoteczki

Wybór szczoteczki powinien uwzględniać stan dziąseł: dla większości pacjentów rekomenduje się szczoteczki z miękkim włosiem (lub miękką główką), aby zmniejszyć ryzyko urazów dziąseł i recesji. W literaturze zwracano uwagę, że twarde włosie może powodować mikrouszkodzenia i cofanie się dziąseł, podczas gdy miękkie jest równie skuteczne w usuwaniu płytki przy prawidłowej technice [6]. Ważna jest także regularna wymiana szczoteczki – co 2–3 miesiące lub wcześniej, gdy włókna się wykrzywią, aby zachować efektywność czyszczenia.

Pasty do zębów

Pasty do zębów pełnią dwie główne funkcje: mechaniczne wspomaganie usuwania płytki (dzięki zawartości substancji ściernych) oraz działanie chemiczne zapobiegające próchnicy i zapaleniu dziąseł. Najczęściej stosowanym składnikiem zapobiegającym próchnicy jest fluor. Liczne metaanalizy potwierdzają, że pasta zawierająca fluor (najczęściej 1000–1500 ppm) znacząco zmniejsza przyrost ubytków próchnicowych w porównaniu z pastami bezfluorowymi. Twetman i wsp. wykazali w systematycznym przeglądzie, że codzienne szczotkowanie pastą z fluorem wypełnia kryteria skuteczności przeciwpróchnicowej, a pasta o wyższym stężeniu fluoru (1500 ppm) daje dodatkowy, choć mniejszy efekt w młodszej populacji [7]. Konkluzją jest, że fluorowana pasta powinna być używana codziennie, zwłaszcza u dzieci i młodzieży. Dodatkowo udowodniono, że systematyczny, nadzorowany przez opiekuna, proces szczotkowania (np. u dzieci) jeszcze bardziej obniża rozwój próchnicy [7].

Alternatywą dla fluoru jest hydroksyapatyt biomimetyczny. Nowoczesne przeglądy wykazały, że pasty z nano-hydroksyapatytem są równie skuteczne jak pasty fluorowe w profilaktyce próchnicy [8]. Metaanaliza z 2024 r. wskazała, że sole hydroksyapatytu zawarte w paście hamują rozwój próchnicy u osób w różnym wieku, co czyni je bezpiecznym zamiennikiem fluoru – szczególnie u dzieci, gdzie ryzyko połknięcia fluoru budzi zastrzeżenia. Podsumowując, przy normalnym ryzyku próchnicy podstawową pastą powinna być pasta fluorowana, jednak w przypadkach szczególnych (małe dzieci, nadwrażliwość na fluor) dobrym wyborem może być pasta z hydroksyapatytem [7, 8].

Płukanki (płyny do płukania)

Płukanki stosowane są jako uzupełnienie mechanicznego oczyszczania i mogą mieć skład przeciwpróchnicowy lub odkażający. Fluorki stosowane w płukankach (np. NaF 0,05 proc. codziennie lub 0,2 proc. raz w tygodniu) działają remineralizująco, podobnie jak pasta, i są zalecane zwłaszcza w profilaktyce dzieci i młodzieży. Cochrane review: Marinho i wsp. wykazali, że regularne, nadzorowane, płukanie solą fluoru u dzieci znacznie zmniejsza tempo powstawania nowych ubytków – z uśrednioną redukcją o 26 proc. D (M) FS (wskaźnik określający liczbę powierzchni zębowych objętych próchnicą, usuniętych lub wypełnionych) w porównaniu do braku płukanki [9]. Efekt był widoczny zarówno przy niskiej, jak i wysokim współczynniku występowania próchnicy, co oznacza, że płukanie fluorem jest skuteczną uzupełniającą strategią profilaktyki próchnicy w młodszej populacji. Należy jednak pamiętać, że płukanki fluorkowe nie zastępują szczotkowania zębów i powinny być stosowane regularnie oraz zgodnie z zaleceniami – zwykle raz dziennie.

Dla redukcji płytki i stanów zapalnych dziąseł stosuje się płukanki antyseptyczne. Najlepiej przebadaną substancją jest chlorheksydyna (CHX). Systematyczny przegląd: Van Strydonck i wsp. wykazali, że płukanki, zawierające 0,12–0,2 proc. chlorheksydyny, stosowane u pacjentów z zapaleniem dziąseł, znacząco obniżają indeksy płytki nazębnej i zapalenia dziąseł, w porównaniu z placebo [10]. Na przykład użycie CHX doprowadziło do uśrednionej redukcji płytki o 33 proc. i zapalenia dziąseł o 26 proc. [10]. Wadą chlorheksydyny jest jednak ryzyko przebarwień zębów i śliny oraz zaburzeń smaku – dlatego rekomenduje się jej krótki, jednorazowy lub przejściowy okres stosowania (np. 2–4 tygodnie) przy nasilonym zapaleniu dziąseł, a nie jako codzienne rozwiązanie do długotrwałego stosowania.

Podsumowując, płukanki z aktywnymi substancjami mogą wspomóc higienę, ale nigdy nie zastąpią mechanicznego oczyszczania. Zaleca się je szczególnie wtedy, gdy samą szczotką trudno dotrzeć do miejsc poddziąsłowych lub przy obrzęku dziąseł.

Nici dentystyczne i inne środki międzyzębowe

Sama szczoteczka do zębów usuwa płytkę głównie z powierzchni żujących, przedsionkowych i językowych, pozostawiając znaczną część osadu w przestrzeniach międzyzębowych i przy szyjkach. Oceny wykazały, że pojedyncze szczotkowanie usuwa średnio tylko około 42–60 proc. płytki. Szczególnie miejsca pomiędzy zębami są newralgiczne – łatwo tam o zaleganie resztek jedzenia i rozwój próchnicy oraz zapalenia przyzębia [6]. Dlatego towarzyszące szczotkowaniu używanie nici dentystycznej lub szczoteczek międzyzębowych jest kluczowe dla kompleksowej higieny jamy ustnej.

Zalecenia większości towarzystw (np. ADA, EFP) podkreślają, że czyszczenie przestrzeni międzyzębowych powinno być wykonywane co najmniej raz dziennie. Nić dentystyczna umożliwia manualne usunięcie płytki z ciasnych kontaktów zębowych i obszarów poddziąsłowych. Istnieją dowody, że dodanie nici dentystycznej do szczotkowania prowadzi do niewielkiego, acz istotnego statystycznie spadku zapalenia dziąseł – metaanalizy mówią jednak, że efekt kliniczny jest mały [6]. Wynika to z faktu, że prawidłowe nitkowanie jest trudne do opanowania i wymagające czasowo, a wiele osób wykonuje je niedokładnie. Niemniej jednak ADA rekomenduje codzienne nitkowanie jako prostą metodę zmniejszającą stan zapalny i poprawiającą zdrowie przyzębia. Warto poświęcić czas dla pacjenta i nauczyć go prawidłowej metody nitkowania. Zadanie to może być również wykonane przez higienistkę. W celu osiągnięcia sukcesu należy ćwiczyć razem z pacjentem technikę na kolejnych wizytach kontrolnych oraz rozmawiać o trudnościach, z którymi spotyka się pacjent.

Alternatywą lub uzupełnieniem nici są szczoteczki międzyzębowe. Badania pokazują, że szczoteczki międzyzębowe są co najmniej tak samo skuteczne jak nić w redukcji płytki nazębnej, a często skuteczniejsze [6]. Zwłaszcza u osób z szerokimi przestrzeniami międzyzębowymi lub chorobą przyzębia, szczoteczki są łatwiejsze w użyciu i efektywnie oczyszczają miejsca, gdzie nić może nie dotrzeć. Przegląd Ethana Ng wykazał, że szczoteczki są „co najmniej tak dobre, jeśli nie lepsze” od nici w usuwaniu płytki i obniżaniu zapalenia dziąseł [6]. W dużych przestrzeniach zaleca się też wykałaczki międzyzębowe lub płyny irygacyjne, jako dodatkowe środki. Płukanie jamy ustnej wodą po posiłkach lub stosowanie irygatora ortodontycznego może dodatkowo zredukować resztki pokarmowe. Podsumowując, czyszczenie przestrzeni międzyzębowych należy dopasować do potrzeb pacjenta: wąskie przestrzenie – nić; szersze – szczoteczki; przy implantach – szczoteczki i płukanki.

Zalecenia towarzystw stomatologicznych (ADA, EFP, Polskie Towarzystwo Stomatologiczne) w jednoznaczny sposób podkreślają konieczność oczyszczania przestrzeni międzyzębowych. Stosowanie nici lub szczoteczek zaleca się uzupełniająco do używania u wszystkich pacjentów [11]. Co więcej, na podstawie przeglądów systematycznych wiadomo, że dodanie środka międzyzębowego do rutynowego szczotkowania prowadzi do większego zmniejszenia płytki i zapalenia dziąseł, niż samo szczotkowanie.

Profesjonalna higienizacja w gabinecie stomatologicznym

Profesjonalna higienizacja (profilaktyka stomatologiczna) obejmuje instrukcję higieny oraz zabiegi oczyszczania zębów wykonywane przez personel medyczny – higienistkę lub lekarza dentystę. Przede wszystkim polega na usuwaniu kamienia i złogów z powierzchni zębów i korzeni) oraz polerowaniu zębów (piaskowaniu lub polerowaniu gumką/pastą). Badania kliniczne wielokrotnie pokazały, że usunięcie kamienia w gabinecie znacząco poprawia stan dziąseł. Klasyczne badania Axela Lindhe’a wykazały, że dzieci, u których bardzo często (nawet co kilka tygodni) stosowano profesjonalne czyszczenie z instrukcją higieny, prawie nie odnotowano zapalenia dziąseł [12]. W grupie bez dodatkowych zabiegów stan zapalny pogarszał się. Inne badania (raz do roku vs co 4 miesiące) sugerują, że częstsza profilaktyka daje większą korzyść – ale nawet raz na rok czyszczenie profesjonalne w gabinecie zmniejsza zapalenie dziąseł bardziej niż sam instruktaż [12]. Jednak podkreśla się, że długoterminowe utrzymanie zdrowych dziąseł zależy przede wszystkim od codziennej higieny pacjenta – profesjonalne czyszczenia są pomocne, lecz ich efekty krótko się utrzymują, jeśli nie ma właściwego zaangażowania chorego [12].

W praktyce zabieg higienizacji stomatologicznej obejmuje: wyjaśnienie i pokazanie pacjentowi prawidłowej techniki szczotkowania oraz czyszczenia przestrzeni międzyzębowych, a następnie usunięcie złogów nazębnych. W gabinecie najczęściej stosuje się skaling ultradźwiękowy i ręczny, w celu usunięcia kamienia nad- i poddziąsłowego. Następnie wykonywane jest piaskowanie lub polerowanie gumką z pastą profilaktyczną. Piaskowanie wykorzystuje strumień wody z mikropudrem (np. erytrytolem lub glicyną), co bardzo skutecznie usuwa miękkie złogi i przebarwienia z powierzchni zębów.

Wskazania do konkretnego zabiegu zależą od stanu jamy ustnej pacjenta. Skaling jest konieczny tam, gdzie występuje kamień nad- i poddziąsłowy, głębokie kieszonki lub zaawansowane zapalenie przyzębia. Zaleceniem jest dokładne oczyszczenie korzeni w obrębie chorych kieszonek. Piaskowanie natomiast można stosować jako codzienną profilaktykę przy częstych wizytach, szczególnie u pacjentów bez zaawansowanego kamienia, w celach kosmetycznych (usuwanie powierzchniowych przebarwień od kawy, herbaty) oraz jako łagodny sposób oczyszczania podczas wizyt kontrolnych. Piaskowanie jest też zalecane przed fluoryzowaniem zębów (dobrze oczyszcza szkliwo). W literaturze znajdujemy dowody na skuteczność piaskowania u pacjentów w leczeniu podtrzymującym – porównanie skalingu i podpowierzchniowego piaskowania erytrytolem wykazało, że oba zabiegi istotnie poprawiają stan przyzębia. Skaling nieznacznie zwiększał regenerację przyczepu dziąsła w krótkim terminie, ale pacjenci odczuwali znacznie mniejszy dyskomfort podczas zabiegu piaskowania [13]. Wniosek z tego badania jest taki, że piaskowanie (zwłaszcza z erytrytolem) może być stosowane jako skuteczna i łagodniejsza metoda utrzymania efektów leczenia periodontologicznego, choć w bardzo głębokich kieszonkach wciąż przewagę ma tradycyjny skaling.

Badania wskazują również, że samo usuwanie kamienia nie wystarcza – niezwykle ważna jest edukacja pacjenta podczas wizyty. Instrukcja higieny i kontrola jakości szczotkowania (np. za pomocą preparatu wybarwiającego płytkę) mogą wielokrotnie zwiększyć skuteczność późniejszej higieny domowej. W jednym badaniu ok. 7–10 dni po profesjonalnej higienizacji zaobserwowano największy spadek indeksu zapalenia dziąseł, co świadczy, że zabieg daje natychmiastowy efekt kliniczny [12]. Jednak bez dalszych wizyt kontrolnych i utrzymywania nawyków czyszczenia, stan błony śluzowej szybko wraca do wcześniejszego. Stąd protokoły higieny przewidują wizyty podtrzymujące co kilka (lub nie dłużej niż kilkanaście) miesięcy – często co 6 miesięcy u osób ze zdrowym przyzębiem, częściej u pacjentów z zaawansowaną chorobą dziąseł.

Wnioski płynące z badań dowodzą, że profesjonalne zabiegi profilaktyczne są kluczowym uzupełnieniem higieny domowej. Usunięcie kamienia i polerowanie zmniejszają stany zapalne i utrwalają zdrowie dziąseł, pod warunkiem, że pacjent kontynuuje właściwą pielęgnację w domu [12].

Podsumowanie

Higienizacja jamy ustnej, to nieodłączny element profilaktyki stomatologicznej. Jej cel to minimalizacja płytki nazębnej poprzez codzienne szczotkowanie i czyszczenie przestrzeni międzyzębowych oraz okresowe profesjonalne zabiegi w gabinecie. Badania naukowe jednoznacznie potwierdzają, że systematyczna higiena jamy ustnej zmniejsza występowanie próchnicy i chorób przyzębia [2, 7]. Dobre nawyki higieniczne wpływają również na obniżenie ryzyka występowania chorób ogólnoustrojowych [2, 3].

Kluczowe jest przekazanie pacjentowi rzetelnych informacji i nauczenie podstawowych umiejętności: jak prawidłowo szczotkować zęby, jak stosować pastę i nici dentystyczne, kiedy korzystać z płukanek itp. Należy także zaplanować i wykonać profesjonalną higienizację w gabinecie – usunąć kamień, przeprowadzić polerowanie, dać wskazówki dotyczące codziennej higieny domowej. Na przykład przydatną wskazówką, zwiększającą skupienie podczas szczotkowania zębów, może być zalecenie zmiany ręki. Wykonywanie tej codziennej czynności ręką niedominującą może pomóc wyeliminować pacjentowi nieprawidłowe nawyki, jak np. zbyt dużą siłę nacisku czy nieprawidłowe wykonywanie ruchów od powierzchni językowych. Inną przydatną wskazówką może okazać się rozpoczynanie szczotkowania codziennie od innego kwadrantu uzębienia, tak aby wyeliminować ten jeden, który u większości pacjentów zawsze pozostaje zaniedbany, ponieważ zazwyczaj jest oczyszczany na końcu, w pośpiechu, bez zaangażowania i skupienia.

Podsumowując, kompleksowa opieka – oparta na dowodach naukowych i zgodna ze standardami krajowymi i międzynarodowymi – jest fundamentem dbania o higienę jamy ustnej naszych pacjentów.

 Autorzy:

 DR N. MED. MICHAŁ PAULO

Ukończył studia na Uniwersytecie Medycznym w Lublinie, obecnie jest pracownikiem Katedry i Zakładu Periodontologii na UM w Lublinie. Uzyskał tytuł doktora pracą z diagnostyki zaburzeń w obrębie układu ruchowego narządu żucia. Ukończył studia podyplomowe i uzyskał tytuł Coach ICI.

mgr inż. Piotr Szymański

Absolwent Politechniki Warszawskiej. Dziennikarz. Redaktor naczelny magazynu Nowy Gabinet Stomatologiczny.

Artykuł opublikowany w numerze 6/2025 magazynu Nowy Gabinet Stomatologiczny. Zobacz pełny spis treści. Dowiedz się więcej - Nowy Gabinet Stomatologiczny.

Więcej ciekawych artykułów w "Nowy Gabinet Stomatologiczny" -zamów prenumeratę lub kup prenumeratę w naszym sklepie.